Mutki , Modan, Mutkan, Sason ülkesi, Velaté Rojkan, olarak tarihi Rebat kalesi ve Tap çayı üzerinde ahitleşen Mir’lerin, Bey’lerin oluşturduğu konfederasyon yapısı, çok dinli, çok dilli, kültürün, sanatın, ticarette başarılı insanların olduğu bir coğrafyadır Mutkan.
20. yüzyıl başında Ermeni yerleşimiydi.
Vaktiyle ayrı beylik ve kaza olan Xuyt bölgesinin merkezi 19. yy’a dek Pırnaşen köyü iken daha sonra Tap (Kavakbaşı) köyüne taşındı. Cumhuriyetin ilk yıllarında Mutki/Motkan kazasının merkezi burası idi. Mutki ilçe merkezi bugünkü yeri olan Miritağ kasabasına 1938’de nakledildi.
Bir Mutki evladı olarak Mutkili olmak, Mutkililer’in damadı olarak, o güzel kültür ve şahsiyetlerden olmanın gururunu yaşıyoruz.
Genetik yapısı havası ve iklimine bağlı olarak sert, Asi duruşlu olsada, Kadim ve Bitlis’in asli coğrafyadır. Eşir, soylu ve asıl insanlardır. Dostluğu, misafirperliği dillere pelesenk olmuştur.
Modan,(Zazaların tabiri) Asurlular, Persler, Makedonyalılar, Selevkoslar, Romalılar, Bizanslılar, Araplar, Selçuklular, Moğollar, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler, Osmanlılar ve Cumhuriyet dönemi Türkiye’si gibi devletler bölgede hüküm sürmüştür.
Mutkililerin tarihî ve önemi, coğrafik zor şartların sonuçları, göçlerin oluşması ve zanaat ve ticaretteki başarılarının önem arz ettiğinden mütevellit yazma gereği duyduk.
Mutki Aşiretleri: Bitlis’in Renkli Dokusunu oluşturmaktadır. Siyasi, dini, Ekonomideki başarılı iş insanlarıyla tarihe vurulan Bitlis Mühürüdür.
Modan, Mir’lere Payıtahtlık , Rojkan’a ev sahipliği, Serefxan’lara Sadık yapısıyla Osmanlı’nın son zamanlarında Nahiye olan, daha sonra ilçe statüsünde resmiyet kazanmıştır.
Evliya Çelebi Mutkilileri , Bitlis Prensine bağlı olduklarını yazmaktadır.
Mutki aşiretleri, yüzyıllardır Bitlis ve çevresinde yaşayan, zengin bir kültürel mirasa sahip ailelerdir. Bu aşiretler, bölgenin sosyal, ekonomik ve siyasi yapısında önemli bir rol oynamışlardır. Dini inanç olarak, Ermeni yerleşimi olduğu için kiliseler, halen tarihi olarak durmaktadır, Ermenilerden sonra, Bölgeye Şafii mezhebine müntesip, Kürtler, Zazalar ve medreselerin de etkisi vardır. Oxin’de Şeyh Fethullah Verkansi medresesi, Ortadoğu ve İslam aleminde ilmin çeşme kaynağını oluşturmaktadır. Yüzyıllardır bu medrese geleneği sürmektedir. Kadiri şeyhlerinin de hayat bulduğu ilçemizdir.
Meşhurları Kimdirler?
Meydan’lı Mala Velo Zaro Ağa , William Saroyan, Efrin Bağ, Ali Dino, Şeyh Fethullah El verkansi, Şeyh Asım, Pırlantacı Cezo taş, Ermenistan da ilk Ünüversiteyi kuran Niçiyan, Musa Beg, Kasım Beg, Dengbêj Huseyno, Züleyha, Kaptan Tello, Şahin Aka, Çüro, Hozan Hogır, Salih Mirzabeyoğlu, Yakolu Bosna Şehidi Selami Yurdan…Fatih’te Hurmızli Terzi Ali ASKER bir değerdir.
MİRZABEYOĞLU, HACI MUSA BEY 1883 yılında bölgede misyonerlik faaliyetlerinde bulunan Amerikalı Dr Reynolds ve George Knapp’ın dövülmesi olayı nedeniyle suçlanmış ve bu hadise ileriki yıllarda yaşanacak Musa Bey ile ilgili yargılamanın başlangıcını oluşturmuştur.
Gulnaz Hanım, Bitlis-Muş yöresinin tanınmış kişilerinden Mutki-Xoytli Hacı Musa Bey ve Nuh Bey’in kız kardeşidir. Hamidiye alaylarında etkin rol almistir. Hasenan Aşireti mensuplarından Yusuf Bey’le evlenmiş,
Gülnaz Hanım, Ağrı isyanları, 1925 yılı ikinci yarısında ve 1926 yılı başlarında meydana gelen bu çatışmalar sırasında efsaneleşen “Hanım Ağa” lakaplı Mutki’li bir Kürd kadınıdır.
Kafkas Kürd şairlerinden, Fêrîkê Ûsiv, Gülnaz Hanı’la ilgili olarak, “GULNAZ” başlıklı bir şiir (helbest)yazarken büyük Kürd şairi Cigerxwîn, Gülnaz Hanım’ın şahsında, Kürd kadınlarına hitaben, onların yiğitliğini anlatmak için, “Şêr şêre, çi jine çi mêre” demiştir.
Gülnaz Hanım, Musa beyin Kız kardeşi olarak tarihte önem arz eder.
Gulnaz Hanım, Talha Beg
Siyasette, Süleyman Kara, Abdurrahim AKSOY, Vahit Kiler, Hüsamettin Zenderlioğlu, Hüseyin OLAN, Av. Veysi Zeydanlı, Kıbrıs’ta belediye başkanı ve Milletvekili Emrah Yeşilyaprak, Yaşar Buhan, Felemez. Kara, Abdubari AKSOY, Nasrullah Tanglay, Necip Nasır, Fettah Aksoy, Mustafa Kara, M.Zeki Peker, Sadık Karasu, Tekin Bingöl, Burhanettin BULUT, (Hakkari’de Mala Mehmut ) Mustafa Zeydan, Abdullah Zeydan
Eğitimde, İstanbul üniversitesi Rektörü O. Bülent Zülfikar, Bitlis Eren Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Necmettin ELMASTAŞ , İstanbul Sağlık Bilimleri Fakültesi Rektör yardımcısı Prof. Dr. Mahfuz ELMASTAŞ , Doç. Dr. Fevzi TAŞDEMİR, Prof. Mehmet DEMİRTAŞ, Edirne üniversitesi’nde Öğretim görevlisi Enver ŞENGÜL, Perxentli Doç. Dr. Adnan Subaşı, Noter M. Sıddık KARA xoytli yüzlerce hakim, savcı, Kaymakam ve bürokratlar mevcuttur.
Musa Beg zamanında, Xoyt Nahiye Meclis Başkanı Hüseyin Ağaya ait mühür
Entellektüel ve aydınlar olarak da Mehmet Akif Ersoy’a etki etmiş Bediüzzaman hazretlerinin övgüsünü almış Elifbaya Kürdî’yi yazan Zenderli Halil Hayali, Eğitimci Sela Sor Program yapımcısı Kuranl’li Cahit Mervan, Mala Mahmut İshat Tepe hoca’nın çalışmaları birer kronojodir, Av. Veysi Zeydanlının isveç’te yaşayan Oğlu, Baran Zeydanlı’nın araştırmaları Bitlis’e, Mutkinin tarihe yön veren değerleridir.
Mutki aşiretleri, Genellikle Zaza “Dilmi ” Kürt kökenli olup, Bitlis’in yanı sıra Diyarbakır ve Bingöl, Muş, Dersim, Yüksekova gibi komşu illerde de yaşamaktadırlar. Aşiretin farklı kolları ve kabileleri bulunmaktadır.
Modan, bir çok medeniyetin hakimiyetine geçmistir. Mereto dağının ardından Sason Ermeni ülkesi olarak anımsanır. Asıl Mutkan yerleşimi Ermeniler idi, Mutkan Ermenileri, bölgenin taş ustaları, bakır, demir, mücevherat, kuyumculuk, Değirmencilik konusunda mahir insanlardı.
Tarihi ve Kültürel Mirası
Mutki aşiretleri, uzun ve çalkantılı bir geçmişe sahiptir. Osmanlı döneminde önemli bir siyasi güç olan aşiretler, bölgenin fethinde ve yönetiminde aktif rol oynamışlardır. Aşiretler, kendi gelenek ve göreneklerini, kıyafetlerini ve dilini korumuşlardır.
Günümüzde Mutki aşiretleri, modern hayata uyum sağlamaya çalışırken, aynı zamanda geleneksel değerlerini de korumaktadırlar. Aşiretler, özellikle kırsal kesimde yaşayan bireyler için sosyal bir güvence ve dayanışma ağı sağlamaktadır.
: Mutki aşiretlerinin yaşadığı köylerin çoğu, organik ürünleri, kendisine has doğal ürünleri, doğal güzellikleri ve tarihi dokusuyla dikkat çekmektedir.
: Aşiret düğünleri, geleneksel kıyafetler, müzik ve halayları oldukça renkli ve kadimdir.
- Mutki aşiretlerinin günlük yaşamları cografyanın engebeli ve kış şartlarının çetin geçmesine bağlı olarak, insanının daha güçlü ve dayanıklı olması gerekli kılmaktadır.
- Aşiretlerin yaşadığı zorluklar ve karşılaştıkları sorunlar bölgesel Rus işgalinin Bitlis, “Kevêrı Kol” Delikli Taş’a kadar gelmiş olması ve Mutkili aşiretlerın milis kuvveti olarak ve en iyi savaşçı olmaları önem arz etmektedir.
- Mutki aşiretlerinin kültürel mirasları olan gelenek, mutfak lezzetlerini aile yapısını değerlerini her yerde korumaktadırlar. Milli yemek Gebol “çolek” Mutki tütünü, Balı, tereyağı, Gezi Pekmezi, Çömlekçiliği, halen devam eden bir miras olarak günümüze gelmiştir.
- Ermenisi, Zazası, Kürdü, Arabı, olarak biribirlerine saygılı, hoşgörülü, Mutki aidiyetinde yaşarlar.
120 Köyü ile Mutki, Kaymakamlığa bağlı olarak 60 muhtarlığı bulunmaktadır. Aile ve aşiratları kimi yerde köy ismi, kimi yerde “bab” Aile Büyüğünün ismi ile anımsanır.- Mesela Mala Mürsel, Mala Kalo, Mala Ezdo, Mala Cındo, Ürisi (Nasırlar) Kurani, Kamaği (mala mele ) Zender kimi yerde köyleriyle Hurmız, Tıto, Kultik, Perxent, Mezré, Mala mehmut, Mala ıso, Mala Çerxo, şén, Müzik, Zenbilané, Merkuk Ziyaretli, Kerabu, Haştağ, Muş ovasında Orginos, ve Norsine doğru yamactaki köyler, Günkırı- kotni’de kısmen, Araplar sonradan ğerzan ve sasondan gelmişlerdir .
- Oxin’de Celaliler, Şıgo, bıdri olarak anımsanırlar, Kor, Terni, Nok, Hasköy, Norşinâ Fıring da nüfusları vardır
- Aşiret Yapısı: Aşiretler, büyük bir aile yapısına sahip olup, bir araya gelerek önemli kararlar alırlar. Bitlis’te, Akdeniz, Marmara, Trakya’da, Ege ve Ankara’da ciddi nüfus ve teşkilat halinde yasamaktadırlar.
- Geleneksel Meslekler: Aşiretlerin büyük bir kısmı, tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Bitlis dışında yaşayan Mutkililer, müteahhit, lojistik, ulaşım, Gıda, kuyumculuk, Aydınlatma, tekstil, gemicilik, sektöründe hizmet vermektedirler.
- Rojkan’dan Bimfed’e Modan
- Bitlis’in ve Kürtlerin tarihinde önem arz eden önemli bir olay Tap’ta kurulan Rojkan konfederasyon yapısı ve idris-i Bitlis’i ile yavuz sultan selim ile ahitleşerek bir milat oluşturulmasıdır.
- Rojkanı en iyi yazan Şerefxan Bey’dir. Serefname’de Rojkan ve yapısını Kürt tarihini en iyi şekilde anlatmıştır.
- Bimfed Bitlis Mutki federasyonu da İstanbul’da kurulan 25 Mutki derneğinin Federasyonudur. Kurucusu şimdiki Onursal başkan Mekso ailesinden Ferat Bulut’tur.
- Federasyon aynı zaman da Bilkon Konfederasyonu’nu da oluşturmaktadır. Bilkon Konferasyonu başkan yardımcıları Mutki’den oluşmaktadır.
- Bimfed’de Genel Başkan Genç girişimci iş insanı, Mesut KAYNAK Genel Başkanlığında hedefleri olan, Mutki’ye ait çalışmalar, tanınırlılık, kültürel çalışmalar, Mutki’ye ait Birlikteliği geliştirip daha ileriye götürmek için 25 dernek yapısını 50 dernek ile tarihi Mutkiye yakışır projeler ile dayanışmayı hakettiği yere gelmesini gaye ediniyor.
- Mutkinin ve Mutkilinin hak ettiği değeri bulması için 2. Ve 3. Nesil Mutkili’lerin başarıları ilerki yıllarda konuşulacağa benziyor.
- Mutki’nin konusulaca, yazılacak hikayesi bir makaleye sığacak kadar az değildir.
- Mutkan ülkesi ve değerlerini yazmaya devem edeceğiz.
Bimfed Mutki Dernekler Federasyonu Başkanı Yenikapı’daki Etkinlik Alanında standında
